Việt Nam – 46 năm sau cuộc chiến và những câu hỏi còn bỏ ngỏ

• Song Chi(Na Uy)
• BBC

25 tháng 4 2021

Chiến tranh đã kết thúc từ lâu, vì sao vết thương vẫn chưa lành?

Đã 46 năm kể từ khi chiến tranh VN kết thúc. Thời gian dài gần bằng hai thế hệ.

Người cộng sản luôn tự hào là họ đã kết thúc được cuộc chiến, thống nhất được đất nước! Cứ mỗi dịp này báo chí nhà nước ở VN lại chạy hết công suất để nhắc lại những “chiến công” lừng lẫy trong “cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước, giải phóng miền Nam”…còn bên kia ở hải ngoại nhắc lại những nỗi đau của “tháng Tư đen”.

Chỉ vài năm gần đây, những cụm từ như “chế độ ngụy, tay sai bán nước” một thời thường được “bên thắng cuộc” dùng để nói đến chế độ VNCH cũ đã bớt đi, một số bài viết cũng khéo léo dùng chữ “mừng ngày thống nhất đất nước” hơn là “mừng ngày chiến thắng”

Ngược lại, theo thời gian ngôn từ căm hận trong những bài viết của “bên thua cuộc” cũng nhẹ bớt. Nhưng tôi thấy vẫn còn đó nỗi đau, sự tiếc nuối cho một chữ “nếu” của lịch sử trớ trêu.

Cùng với nỗi đau chung cho đất nước là nỗi đau về những mất mát riêng của từng cá nhân, từng gia đình khi một biến cố lịch sử ập đến, đã làm đổi thay bao nhiêu số phận.

Có cả những câu chuyện của những người thuộc phe chiến thắng nhưng cũng ẩn chứa những nỗi đau khác, có người ngay sau ngày tiếng súng vừa tắt, đã ngồi bên vệ đường Sài Gòn để khóc vì biết mình bị lừa dối, uổng phí cả một thời tuổi trẻ để đi “giải phóng” một quốc gia tự do, nhân bản, văn minh, phồn thịnh hơn quốc gia nơi mình sinh ra và lớn lên, có người nhiều năm sau mới ngậm ngùi nhận ra mặt trái của tấm huân chương…

Mỗi gia đình Việt Nam đều có ngày 30/04

Cuộc đời của mỗi con người, mỗi gia đình Việt Nam tự nó đã là một cuốn sách, một bộ phim, qua đó người ta có thể hình dung được một phần bức tranh của dân tộc và nếu chỉ cần kể lại một cách trung thực, thì rất nhiều cuộc đời đó còn chân thực hơn gấp bao nhiêu lần những cuốn sách, bộ phim, của người Mỹ hay của người Việt, đã viết, đã thực hiện, về Chiến tranh Việt Nam.

Cũng như bao nhiêu gia đình người Việt khác, gia đình họ hàng tôi có cả hai phe Nam – Bắc và cuộc sống đã hoàn toàn thay đổi theo chiều ngược nhau sau 30/04.

Sự ly tán đã có trong thời chiến, thời hậu chiến gặp lại nhau, không ai bảo ai nhưng có một chủ đề chung đều muốn né tránh là chuyện chính trị, chuyện chiến tranh. Họ hàng thì vẫn là họ hàng, một giọt máu đào hơn ao nước lã, nhưng quan điểm chính trị chẳng phải lúc nào cũng đồng thuận, trong một dòng họ đã như thế, nói gì giữa nhà cầm quyền với người dân.

Rồi hàng chục năm sau, họ hàng tôi lại tiếp tục ly tán, quê hương không còn là nơi đất lành chim đậu nên nhiều người phải bỏ nước ra đi, tản mác khắp bốn phương trời. Nhưng dù đã là công dân của nước khác, đa số người Việt vẫn đau đáu chuyện quê nhà, thì giờ dành để theo dõi, vui buồn theo từng biến cố ở VN nhiều hơn dành cho những sự kiện ở quê hương thứ hai.

Vì sao không quên được quá khứ?

Chỉ có thế hệ trẻ như con gái tôi, rời nước khi còn ở tuổi thiếu niên, hay những bạn trẻ sinh ra ở nước ngoài là không quan tâm bao nhiêu tới VN, và không hiểu nổi tại sao người Việt không thể quên?

Đó cũng là câu hỏi của rất nhiều người, rằng tại sao người Việt, ở cả hai phe, cứ luôn nhắc hoài về quá khứ? Sao không bỏ qua, cùng nhau nhìn về phía trước để xây dựng đất nước? Tại sao 40, 42, rồi 46 năm trôi qua nhưng hàng chục triệu người Việt, dù có dính líu trực tiếp đến cuộc chiến hay không, vẫn không thể bình an, thậm chí như một nhà thơ từng nói, là bị hội chứng PTSD (post-traumatic stress disorder)?

Câu trả lời thật ra rất đơn giản. Nếu sau chừng ấy năm, Đảng Cộng sản làm cho đất nước trở nên giàu mạnh, bảo vệ được chủ quyền trọn vẹn về lãnh thổ lãnh hải, người dân thực sự được sống trong một xã hội tự do, dân chủ, nhân bản, tiến bộ, Việt Nam có vị thế của mình trên thế giới, thì vết thương của cuộc chiến tranh đã qua, dẫu có tàn nhẫn đến đâu, cũng sẽ tự lành. Cả dân tộc sẽ khép lại quá khứ, chấp nhận thực tại và hào hứng hướng về tương lai. Chính vì đảng cộng sản không làm được như vậy, thậm chí ngược lại, nên nỗi đau vẫn cứ còn mãi, thời gian càng lùi xa, càng đau…

Đẩy nhân dân vào cuộc chiến tương tàn vì lý tưởng XHCH nhưng sau đó Đảng Cộng sản đã phản bội lại chính những lý tưởng, học thuyết, mô hình thể chế chính trị mà họ từng mù quáng tin và bắt nhân dân phải tin theo. Họ đã phản bội lại hàng triệu người dân miền Bắc, trong đó có những người ngã xuống vì tin vào “cuộc chiến tranh thần thánh chống Mỹ, giải phóng miền Nam”, cho một tương lai tốt đẹp hơn! Tất cả những gì họ đã từng hô hào chống lại trước kia giờ đây họ lại làm theo, nhưng tồi tệ hơn!

Không biết cần bao nhiêu thời gian để phục hồi, xây dựng lại là sự tàn phá về thiên nhiên-môi trường, về văn hóa, đạo đức xã hội, và về nhân cách, khí chất, lòng tự tôn của một dân tộc?

ĐCSVN đã bỏ qua rất nhiều cơ hội “vàng” để hòa giải hòa hợp thực sự với bên thua trận, với nhân dân, và để chuyển hóa thành một thể chế dân chủ đa đảng, hội nhập với xu hướng tiến bộ chung của thế giới.

Nghiêm trọng nhất là mối quan hệ bất xứng, thiệt thòi và nguy hiểm cho độc lập dân tộc của VN giữa hai Đảng Cộng sản Việt Nam-Trung Quốc trong suốt một thời gian dài, khiến Việt Nam phải liên tiếp trải qua hai cuộc chiến tranh khác là chiến tranh biên giới phía Bắc, chiến tranh biên giới Tây Nam, mất đảo, lãnh thổ, lãnh hải, phụ thuộc nặng nề về kinh tế, chính trị, và luôn luôn đứng trước nguy cơ hiểm họa bành trướng của Trung Quốc.

Tất cả những điều đó đã làm cho nỗi đau tháng Tư vẫn không thể nguôi vơi trong lòng rất nhiều người dân Việt Nam như tôi.

Nhưng không thể cứ nhìn mãi về quá khứ, về những sai lầm, những cơ hội đã bị bỏ lỡ.

Một lần nữa, như một sự trớ trêu của lịch sử, Việt Nam lại nằm trong khu vực sẽ trở nên sôi động nhất, “nóng” nhất trong tương lai gần, với sự đối đầu giữa hai phe, một bên là Hoa Kỳ và các nước đồng minh, bên kia là Trung Quốc vừa bắt tay với Nga, và có thể có thêm Iran, Bắc Hàn, cùng cạnh tranh khốc liệt để giành ảnh hưởng, vị trí trên toàn cầu.

Nhìn lại thời kỳ chiến tranh lạnh giữa hai phe tư bản-cộng sản, Việt Nam có học được bài học lịch sử để một lần nữa, không trở thành con tốt trên bàn cờ chính trị thế giới, hoặc lẻ loi đơn độc và cuối cùng buộc phải ngả vào sự kiềm tỏa của phe Trung-Nga, liệu có là câu hỏi chỉ dành riêng cho nhà cầm quyền, hay cho tất cả người dân?

Từ giữa thập niên 1970, thế giới đã chứng kiến làn sóng thứ ba của quá trình dân chủ hóa lần đầu tiên diễn ra ở Thổ Nhĩ Kỳ và Tây Ban Nha, rồi một số quốc gia trong khu vực Đông Á, Đông Nam Á như Đài Loan, Hàn Quốc, Thái Lan, Philippines, ở Trung Âu và Đông Âu là những năm cuối thập kỷ 80, đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX, đã làm sụp đổ cả khối XHCN cũ.

Sống ở châu Âu nhưng tôi vẫn nhận thấy thật rõ thời gian gần đây một số quốc gia Á Đông tiếp tục có những chuyển động giữa một bầu không khí đang nóng lên trong toàn khu vực. Người dân Thái Lan đã đứng lên biểu tình chống lại chính phủ hiện tại và yêu cầu cải cách chế độ quân chủ, người dân Myanmar đang đổ máu từng ngày để đòi lại nền dân chủ non trẻ vừa bị quân đội thực hiện đảo chính và có nguy cơ trở lại với chế độ độc tài quân phiệt. Nhiều người đã bắt đầu nói đến một làn sóng dân chủ thứ tư sắp đến.

Chỉ có Việt Nam dường như vẫn đứng ngoài mọi biến động. Điều đáng buồn là người Việt, vốn đã chia rẽ vì nguyên nhân lịch sử, mấy năm vừa qua lại thêm chia rẽ vì bất đồng quan điểm khi nhận định về chính trị Mỹ, cộng với sự đàn áp ngày càng hà khắc của công an Việt Nam, khiến những tiếng nói đối lập, những hành vi phản kháng gần như chìm lắng hẳn.

Mỗi thế hệ suy cho cùng cũng chỉ có thể chịu trách nhiệm về những gì xảy ra trong thời của mình. Làm sao để Việt Nam không tiếp tục chịu số phận đi sai đường và thường xuyên bị nhỡ tàu, mà có thể hội nhập với thế giới tự do, để mai này đất nước, con người Việt Nam được “giải phóng” khỏi mọi sự kìm hãm và phát triển hết mức có thể; làm sao để 5, 10 năm nữa người Việt có thể thanh thản khi nhìn lại những trang sử cũ, là trách nhiệm của thế hệ hôm nay

Song Chi

Người Việt trẻ gọi 30/4 là ‘một biến cố buồn’

• Bùi Thư
• BBC

30 tháng 4 2020

Khác với ngôn từ “nhiệt liệt chào mừng”, “tinh thần chiến thắng bất diệt” cuồn cuộn trên thông tin dòng chính, nhiều bạn trẻ Việt Nam đã chia sẻ những góc nhìn đầy ưu tư về ngày 30/4.

Trong bối cảnh “chống dịch như chống giặc”, không khí kỷ niệm ngày 30/4 tại Việt Nam có vẻ trầm hơn so trong cột mốc 45 năm.

Dù thế, các phương tiện thông tin chính thống, đặc biệt là các báo, đài trực thuộc cơ quan đảng và nhà nước, vẫn tràn ngập “tinh thần chiến thắng”, “khí thế hào hùng”, “đánh tan Mỹ, ngụy”.

Hài cốt lính VNCH: “39 năm, anh em nằm dưới nền đất lạnh”

Chỉ khi bước lên những nền tảng ít nhiều còn nằm ngoài sự kiểm duyệt của nhà nước, như mạng xã hội Facebook, người ta mới thấy một không khí đa chiều hơn. Nhiều người treo cờ đỏ chào mừng chiến thắng. Không ít người tưởng niệm ‘ngày mất nước’.

Vậy những người Việt trẻ tuổi chào đời rất lâu sau ngày chiến tranh kết thúc nghĩ gì về cuộc chiến Việt Nam, về hận thù và hòa giải?

BBC News Tiếng Việt đã có dịp phỏng vấn ba người trẻ có xuất thân khác nhau, đang hoạt động trên nhiều lĩnh vực để ghi lại những ý kiến có lẽ không bao giờ xuất hiện trên báo đài trong nước.

Không phải “ngày thống nhất”

Nhà văn Lê Hữu Nam, 34 tuổi, cây viết trẻ nhiều sách được công chúng đón nhận như Con đến như một phép màu, Mật ngữ rừng xanh, Xứ mộng hồn hoa,.. chia sẻ với BBC News Tiếng Việt từ Sài Gòn hôm 29/4:

“Thuộc thế hệ sinh ra sau cuộc chiến và được giáo dục bởi những người thắng cuộc, tôi được dạy ngày 30/4 lúc bấy giờ là ‘ngày giải phóng’, ‘ngày thống nhất đất nước’. Tuy nhiên, khi đọc nhiều hơn, gặp gỡ và tiếp thu hơn, tôi nhận ra rằng người miền Nam trước 30/4/1975 đã có một chính quyền chính danh, họ hưởng một nền độc lập với một nền cộng hòa hợp pháp, như người dân miền Bắc với nhà nước Xã hội chủ nghĩa. Đối với tôi bây giờ, gọi 30/4 là ngày ‘thống nhất đất nước’ thì chưa chính xác.”

Theo nhà văn, “là một người luôn quan tâm đến những gì đã và đang xảy ra trên đất nước mình, ngày 30/4 với tôi là một ngày buồn.”

Nguyễn Vi Yên, 25 tuổi, nhà hoạt động xã hội và hiện là chủ nhiệm nhóm Tinh thần Khai Minh, hiện đang sống ở Philippines, chia sẻ rằng dù sinh sau chiến tranh nhưng “trong cả nhà nội lẫn nhà ngoại đều có những người đã hy sinh cho nền độc lập của Việt Nam Cộng hòa”.

Vi Yên cho biết:

“Trong những buổi chuyện trò nhắc nhớ thời xưa cũ, ba má tôi thường kể về biến cố 30/4/1975 như một vết thương khó lành gây ra bởi sự khắc nghiệt của chiến tranh, vốn được tô vẽ bởi ngôn từ và lý tưởng. Song họ không gởi gắm vào chúng tôi bất cứ tình cảm yêu ghét hận thù nào. Có chăng, câu chuyện cũng chỉ mang hơi hướm luyến tiếc một cái gì đó đẹp đẽ đã vĩnh viễn mất đi.”

Lớn lên trong một gia đình như vậy, Vi Yên xem “biến cố 30/4 được khắc họa như một sự kiện lịch sử của dân tộc giữa vô vàn sự kiện khác.”

Nhà văn Lê Hữu Nam chia sẻ dấu mốc dẫn tới những đổi thay nội tâm của anh:

“Vào ngày 30/4 năm mười bảy tuổi, tôi đến nhà một cậu bạn chơi, thì thấy ba cậu ta đang ngồi uống rượu và khóc một mình. Tôi mới hỏi tại sao, thì cậu ta giải thích do ba cậu ngày xưa là ‘ngụy’ nên ông xem đây là ngày ‘mất nước’. Từ đó hình ảnh một người đàn ông gầy gò, hiền lành nhưng đến ngày 30/4 chỉ uống rượu và khóc đeo bám tôi, gợi cho tôi những câu hỏi. Liệu đây có thực sự là ‘ngày chiến thắng’ không, nếu là ‘chiến thắng’ thì tại sao một dân tộc lại có người cười, kẻ khóc? Từ đó tôi luôn cố gắng tìm hiểu nhiều hơn từ hai phía, và không còn xem 30/4 là ngày vui của dân tộc nữa.”

Tương tự, Vi Yên, trong vai trò hỗ trợ người tị nạn, có dịp nhìn sâu vào bi kịch của chiến tranh qua những phận người mà cô gặp thời hậu chiến.

“Cái nhìn của tôi về ngày 30/4 dần trở nên thực tế hơn và cũng chứa nhiều cảm xúc hơn, sau khi tôi có cơ hội gặp gỡ với cộng đồng người Việt hải ngoại, những người đã vượt biên rời Việt Nam sau khi Sài Gòn sụp đổ,” cô chia sẻ.

Cô kể:

“Tôi không sao quên được những ngày ghé nhà chú Phong, một người Việt ở Bỉ, nghe chú say sưa kể chuyện ‘chôn dầu vượt biển’ rồi cho coi hình con tàu của chú lênh đênh nơi biển lạnh mênh mông. Khi quây quần một tối nọ với anh Cảnh và cả đại gia đình anh ở Copenhagen, tôi được nghe bao chuyện thăng trầm trong các trại tị nạn. Rồi có lần, một người anh lái xe đưa tôi đi từ thành phố Monchengladback tới vùng Frankfurt nước Đức, lúc anh mở mấy băng nhạc cũ của miền Nam, tôi không khỏi xúc động khi thấy anh rơm rớm nhắc rằng đã hơn bốn mươi năm chưa một lần thấy lại quê nhà.”

Vi Yên cũng cho rằng hiểu về bối cảnh lịch sử và các biến cố là một cách đúng đắn để xác định thái độ đối với thời cuộc. Tuy nhiên, “tôi nhận thấy rằng, chính những tiếp xúc với con người đã giúp tôi có được cái nhìn đầy đủ hơn và giàu tính người hơn về lịch sử.”

Từ Hà Nội, một nhà báo trẻ giấu tên, 30 tuổi, chia sẻ với BBC Tiếng Việt hôm 29/4:

“Suy nghĩ của tôi về 30/4 thay đổi nhiều nhất từ 2-3 năm nay khi tôi tác nghiệp những đề tài liên quan tới chiến tranh. Tôi bắt đầu tự hỏi có nên ăn mừng vào ngày này không, sách về lịch sử dường như chỉ một bên viết, thiếu đi sự khách quan. Tôi luôn có sự lấn cấn, người lính dù ở bên nào thì bố mẹ họ sinh ra không bao giờ mường tượng đứa con mình sẽ hy sinh trong một trận chiến. Tôi luôn cảm thấy cần có sự tưởng niệm hơn là ăn mừng phe ta toàn thắng.”

Hòa giải cần thực tâm và văn minh

Đã 45 năm trôi qua kể từ khi chiến tranh chấm dứt, nhưng xung đột, tranh cãi vẫn chưa bao giờ lắng dịu. Nhà nước Việt Nam luôn nhấn mạnh hòa hợp, hòa giải, nhưng chắc chắn đây vẫn sẽ là chủ đề bàn luận của rất nhiều năm nữa.

“Những nhân vật trong chính quyền Việt Nam đã nhắc về hòa hợp, hòa giải dân tộc sau chiến tranh, có thể kể đến ông Võ Văn Kiệt, ông Nguyễn Minh Triết. Tôi không hoài nghi thực tâm của họ. Song tôi cảm thấy kỳ khôi khi một mặt chính quyền Việt Nam kêu gọi hòa hợp, hòa giải, mặt khác, trong những ngày này, họ giương cờ hoa khắp phố, mở loa đài hát mừng ‘giải phóng miền Nam’, ‘mùa xuân đại thắng’,” Vi Yên đặt vấn đề.

“Làm sao những rạn nứt có thể được chữa lành, để các bên có thể ngồi lại ‘hòa hợp, hòa giải’, nếu chỉ có một bên đơn phương đặt ra phương cách theo lối kẻ thắng áp đặt như trước nay chính quyền Việt Nam vẫn quen làm?”.

Theo cô, nếu chính quyền Việt Nam thực sự mong muốn hòa hợp, hòa giải, họ cần phải có một cách tiếp cận thực tâm hơn và văn minh hơn.

Nhà văn Lê Hữu Nam cho rằng người trẻ muốn hướng đến tương lai hơn là kẹt giữa những xung đột quá khứ.

“Cộng sản hay quốc gia không có quá nhiều ý nghĩa với tương lai của chúng tôi. Đến lúc này đối với tôi cả hai bên đều là người Việt Nam, chúng ta không thể cứ mãi thù ghét nhau nếu còn nghĩ đến tương lai con em mình.” Nhà văn tin “sự chia rẽ nào cũng phải đến lúc được hàn gắn. Điều này bây giờ nghe có vẻ khó, nhưng tôi tin sẽ có sự thay đổi tích cực.”

Còn nhà báo trẻ từ Thủ đô cho rằng:

“Mang tổn thương, căm hận suốt đời thì nên cần có sự hoà giải cho cá nhân của mỗi người chứ không phải những khái niệm đao to búa lớn như tinh thần dân tộc. Tôi nghĩ nên bắt đầu việc hòa giải bằng cách cho những người chịu tổn thương cả hai phía được lên tiếng, chứ không phải những cán bộ hô hào.”

Nền độc lập khiếm khuyết

Về nền độc lập quốc gia và quyền tự do của mỗi công dân, sau 45 năm, Việt Nam có được những gì?

Nhà văn Lê Hữu Nam đánh giá: “Hiện tại chỉ có độc lập về mặt địa lý. Còn xét về con người thì 45 năm qua tính độc lập còn rất mơ hồ. Bởi vì người Việt sau bao thế hệ đã hi sinh xương máu, vẫn phải sống trong một xã hội bị gò ép bởi các chính sách bảo thủ và nghèo nàn.”

Anh cũng chỉ rõ các vấn đề của đất nước:

“Nạn tham nhũng tràn lan, người lạm dụng chức quyền uy hiếp, chiếm đoạt đất đai của cải của người dân. Không có bầu cử tự do, không có nền báo chí và xuất bản tự do, và khi tiếng nói của người dân không được đáp lại thỏa đáng, thì hai từ ‘độc lập’ chỉ mang tính tượng trưng mà thôi. Nhưng tôi tin vào tương lai, một tương lai mà ở đó chính quyền với người dân tìm ra tiếng nói chung. Tương lai mà tất cả người Việt Nam cùng chung tay xây dựng đất nước phồn vinh, công bằng và dân chủ.”

30/04/1975: Giờ Sài Gòn khác giờ Hà Nội và cái nhìn lịch sử cũng khác

45 năm sau ngày 30/04: ‘Người Việt vẫn công kích lý lịch của nhau’

Với góc nhìn của một nhà hoạt động xã hội, Vi Yên chỉ rõ chính sách không khoan dung của chính quyền:

“Sau 45 năm kể từ ngày mà nhạc sĩ Văn Cao gọi là ‘mùa xuân mơ ước ấy đang đến đầu tiên’, hàng trăm nhà hoạt động Việt Nam vẫn đang chịu cảnh ngục tù chỉ vì chống lại bất công trong xã hội. Đây không phải là chuyện xa lạ.”

“Hàng chục năm nay, đã có rất nhiều nhà trí thức chỉ ra điểm yếu kém của thể chế chính trị độc tài tại Việt Nam. Cùng lúc đó, rất nhiều người ở khắp các miền quê trở thành nạn nhân của bất công và đàn áp. Tôi nghĩ, trong thực trạng chính trị khắc nghiệt này, con đường đi đến một nước Việt Nam dân chủ, tự do, và phồn thịnh sẽ còn dài và còn nhiều trắc trở mà chính người dân phải nỗ lực vượt qua,” cô nhận xét.

Với nhà báo trẻ giấu tên, cô cho rằng chiến tranh đã là chuyện của quá khứ:

“Tôi nghĩ nền độc lập, tự do mà thế hệ tôi được hưởng không nên chỉ vin vào những hy sinh, đổ máu của cuộc chiến mà vào sự minh bạch của nhà nước bây giờ. Cụ thể, với đồng thuế mà tôi đóng hàng tháng từ đồng lương của mình, nhà nước phải làm sao để xứng đáng với nó”, cô nhấn mạnh.