Hàn Quốc đã thành công, ta vẫn loay hoay!!
-“Cùng một xuất phát điểm như vậy, mà Hàn Quốc đã thành công. Còn chúng ta, trong cùng một khoảng thời gian đó, vẫn loay hoay với việc giải quyết những yếu tố cơ bản của kinh tế thị trường” – PGS-TS Trần Đình Thiên.
Vai trò của nhà nước trong kinh tế thị trường
Theo cách giải thích của ông, tôi hoàn toàn cảm thấy dễ hiểu. Vậy mà sao suốt 25 năm qua tại sao chúng ta lại vật vã, khổ sở đến vậy, và cũng khiến cho giới đầu từ nước ngoài vào Việt Nam luôn băn khoăn, thắc mắc, thậm chí hồ nghi về khái niệm này, để có những quyết định quan trọng khi bỏ đồng vốn ra?
Bởi vì hoá ra chúng ta chưa hiểu thế nào là kinh tế thị trường theo nghĩa đàng hoàng tử tế. Chúng ta tưởng chúng ta hiểu, bởi giáo trình Tây có đầy rẫy, đọc là hiểu. Nhưng hoá ra lại không phải là thế.
Điều cốt lõi nhất của kinh tế thị trường là chấp nhận những quyền tự do về tài sản, bao gồm quyền tự do sở hữu, quyền tự do kinh doanh. Tất nhiên là tự do trong khuôn khổ luật pháp, tự do có điều kiện, chứ không phải tự do vô chính phủ.
Vai trò của nhà nước pháp quyền là đảm bảo cho những quyền chính đáng đó được thực hiện. Và, đặc biệt, không cho cái tự do vô chính phủ nó phá đám việc thực thi những quyền đó.
Ông Adam Smith bảo nhà nước là “gác đêm” cho sở hữu tư nhân là theo cái nghĩa đó. Tức là đừng để cho bọn trộm cắp lợi dụng trạng thái “tối đen” về luật pháp mà cuỗm những quyền chính đáng đó của cá nhân.
Vai trò lớn nhất của nhà nước, tựu trung lại, là bảo vệ những tài sản của những cá nhân đó để họ yên tâm vận hành tài sản đó một cách hiệu quả nhất và sáng tạo ra của cải cho xã hội, và một phần được dùng lại làm chi phí vận hành cho nhà nước.
Thị trường là cạnh tranh tự do, càng nhiều cạnh tranh tự do, càng nhiều sở hữu tư nhân hợp pháp, và sự bình đẳng giữa các chủ thể, thì nền kinh tế thị trường càng tốt. Cách hiểu của mấy chục năm qua đã khiến cho cái định hướng cao đẹp, nhưng rất xa vời kia, đã lấn át cái kinh tế thị trường.
Theo ông căn nguyên của cách hiểu sai lệch này là gì?
Đây không phải là lỗi cá nhân nào cả. Mà là hệ quả của một ý thức hệ thâm căn cố đế.
Rất may là gần đây hai khái niệm thị trường và định hướng XHCN đã dần rõ ra, và nhà nước cũng bắt đầu ngộ ra rằng vai trò chính của mình là làm sao giảm thiểu tổn thất thị trường. Đây là cách hiểu định hướng XHCN một cách hợp lý nhất.
Còn về mặt xã hội, vai trò của nhà nước là điều tiết làm sao đừng để sự chênh lệch thái quá giữa các cá nhân trong xã hội, bởi sự chênh lệch thái quá sẽ dẫn đến sự méo mó về nhân cách con người, và lớn hơn là bất ổn xã hội.
Đâu cũng vậy thôi, câu chuyện phong trào Phố Wall là vậy đó.
 |
|
PGS-TS Trần Đình Thiên |
Để khắc phục cái nhận thức sai lệch này phải làm sao đây?
Chuyện này không chỉ một số nhà lãnh đạo hiểu, không chỉ giới lý luận, hay chuyên gia kinh tế hiểu, mà toàn xã hội phải hiểu kinh tế thị trường đích thực là gì. Là tư nhân, cạnh tranh, vị thế, và được đảm bảo bằng luật.
Việt Nam bây giờ càng phải làm sao phải càng thúc đẩy cho hệ thống thể chế thị trường phát triển nhanh, bởi đã hội nhập vào cái thị trường thế giới phát triển rất cao rồi. Đã ngồi trên lưng hổ rồi, không còn cửa tụt xuống đâu, gẫy cổ như chơi.
Chúng ta hay nhắc đến từ công nghệ, phấn đấu có công nghệ hiện đại. Nhưng để đảm bảo điều đó, trước hết phải có hệ thống thế chế hiện đại, đặc biệt với những nước đi sau. Bởi chỉ so thể chế tốt, những nhà đầu tư có công nghệ hiện đại họ mới vào được.
Nói tóm lại, muốn định hướng thì phải có đối tượng để định hướng trước. Tức là phải có thị trường thì mới định hướng XHCN được. Thị trường càng lành mạnh thì định hướng càng hiệu quả, và càng đỡ tốn kém (về chi phí định hướng).
Từ lập luận nói trên, tôi thấy Nghị quyết Đại hội XI, tuy không dùng những từ đạo to búa lớn, nhưng đã tiếp cận được tư duy phát triển đúng.
Tại sao Việt Nam chậm tiến?
Vấn đề chính của Việt Nam hơn hai chục năm qua là gì?
Chúng ta đưa quá ít những nguyên lý cơ bản của kinh tế thị trường vào thực tiễn, mà quá chú trọng phần quản lý nó theo cách hành chính, vì sợ nó chệch hướng. Như tôi đã nói, cái định hướng tốt nhất là phải tạo ra cái đối tượng cần định hướng (thị trường), và để cho nó phát triển bình thường nhất.
Đó là lý do tại sao doanh nghiệp Việt Nam phát triển hơn 20 năm rồi, nhưng vẫn yếu, và thị trường vẫn kém phát triển. Hay nói một cách nhẹ hơn là phát triển khấp khểnh, không đồng bộ.
Nói một cách hình ảnh là không nên quá chú trọng tới việc giáo dục giới tính cho một cô bé con mới 5-6 tuổi, tôi xin lỗi các chuyên gia về giáo dục và bình đẳng giới, đúng không ạ?
Nhưng, theo ông, khoảng thời gian vừa rồi có phải là vẫn chưa đủ dài cho cô bé con đó trở thành một cô gái nở nang, hay theo cách nói của các cụ là “xôi ra xôi, oản ra oản” không?
Thời đại này là thời đại của tốc độ, của thay đổi tới chóng mặt. Hàn Quốc chẳng hạn, cũng trong khoảng thời gian đó, họ đã bước từ cái xã hội kém phát triển, như chúng ta, sang xã hội phát triển loại cao.
Ông có nhớ trong cuộc hội thảo Hàn – Việt cách đây mấy năm tại Trung tâm Hội nghị Quốc gia, chính (cựu) Tổng thống Hàn Quốc Lee Myung-bak đã nói rằng Việt Nam và Hàn Quốc có cái xuất phát điểm giống nhau là đều đi lên từ đống tro tàn của chiến tranh không?
Có. Cùng một xuất phát điểm như vậy, mà Hàn Quốc đã thành công. Còn chúng ta, trong cùng một khoảng thời gian đó, vẫn loay hoay với việc giải quyết những yếu tố cơ bản của kinh tế thị trường. Ví dụ như lực lượng doanh nghiệp, ví dụ như sự vận hành của các thị trường, ví dụ như câu chuyện cạnh tranh tự do, bình đẳng…
Ông lý giải thế nào về sự rụt rè, e ngại, vừa làm vừa run, nặng về định hướng, hơn là phát triển thị trường? Do thiếu quyết tâm chính trị, hệ thống think-tank có vấn đề, hay do cái mà gần đây người ta hay nói vui là “Việt Nam là nước khó có thể phát triển”?
Hoặc giả nguyên nhân chính là những yếu tố tác động từ bên ngoài khiến chúng ta e ngại? Chẳng hạn khủng hoảng kinh tế – tài chính, cuối những năm ’90 ở châu Á, và lặp lại 10 năm sau trên toàn thế giới?
Những điều anh nêu đều có lý cả. Nhưng nói một cách tận cùng là suốt mấy ngàn năm phát triển của Việt Nam cái cấu trúc phát triển của ta nó quá bền vững, như chúng ta hay nói là con trâu đi trước cái cày đi sau, và con người đi sau rốt.
Cái hệ thống thể chế dựa trên ba nhân vật ấy nó tích đọng lại quá lâu nên phá vỡ nó rất khó. Nhất là việc cái cấu trúc thể chế đó đã giúp dân tộc này xử lý thành công bao nhiều cuộc chiến tranh…
Bởi sự luôn phải gồng mình lên đương đầu với bao cuộc chiến tranh, nên nó luôn cảnh giác với mọi thế lực từ bên ngoài. Mọi luồng gió mới từ bên ngoài vào luôn được đón nhận với một tâm lý cảnh giác cao độ.
Hơn nữa, hệ thống đó lại thành công trong các công cuộc bảo vệ Tổ Quốc, nên mặc nhiên người ta thấy đó là một hệ thống rất tốt.
Văn hoá tự chịu trách nhiệm
Nhất là đối với một đất nước trải qua khá nhiều cuộc chiến tranh trong quá trình một ngàn năm từ khi có nền độc lập của mình, đúng không ông? Nhưng xét cho cùng, chiến tranh tuy nhiều, nhưng vẫn chỉ là những cái bất thường, còn hòa bình và phát triển mới là cái bình thường trong quá trình phát triển của một xã hội.
Theo tôi, suy cho cùng là phải suy như vậy, chứ chúng ta hay có thói quen qui lỗi ngắn hạn, qui cho ông nọ, ông kia, hay cho giai đoạn nọ, giai đoạn kia. Tất nhiên ai cũng phải chịu trách nhiệm trước lịch sử về những quyết định của mình cả. Nhưng chúng ta phải nhìn như thế để đánh giá cho nó công bằng hơn, thấy gốc rễ vấn đề ở chỗ nào mà thay đổi.
Hơn nữa, cái xã hội của chúng ta còn dựa trên mô hình của phương Đông, của đồng thuận xã hội, và ảnh hưởng nặng nề của Khổng Giáo. Xã hội đại đồng đâu phải phát minh của ông Karl Marx, ông Lenin đâu, mà là phát minh của ông Khổng Tử, và những đệ tử của mình. Một cấu trúc xã hội mà mỗi người đều có tham gia vào đó, mỗi người đóng một vai trò chức năng khác nhau.
Khi có đổi mới, đó là một cuộc cách mạng thực sự – chuyển sang kinh tế thị trường. So với với nhiệm vụ hội nhập của dân tộc Việt Nam hiện nay, chúng ta thấy đổi mới nó tiến chậm.
Nhưng nếu nhìn vào tiến trình lịch sử, thì quả là một phần tư thế kỷ đổi mới vừa rồi cũng làm được một việc lớn: đó là rung, là lắc cái cấu trúc “tĩnh” đã hình thành hàng ngàn năm đó, khiến nó phải năng động.
Tức là không chỉ văn hóa thể hiện bản thân, mà có cả cái văn hóa chịu trách nhiệm về sự thể hiện đó?
Cũng có thay đổi rồi, nhất là với lớp trẻ, chứ không phải hoàn toàn vẫn như vậy.
Nhưng nói chung tập tính, đặc điểm tâm lý cố hữu đó của người Việt, hoàn toàn không còn tương thích với yêu cầu phát triển hiện nay nữa. Cho nên tôi nói việc thay đổi lối tư duy này sẽ thực sự là một cuộc cách mạng.
Chúng ta cũng nên tự tin rằng hơn một phần tư thế kỷ đổi mới vừa rồi, cũng có những cái chúng ta nhập cuộc với thế giới đâu phải quá chậm. Viễn thông, điện thoại di động, internet, chẳng hạn. Hay Đặng Thái Sơn, hay Ngô Bảo Châu chẳng hạn.
Tất nhiên những cái đơn lẻ đó cũng chưa đủ chứng tỏ là Việt Nam đã nhập cuộc tốt. Nhưng, chí ít, nó cũng cho thấy nếu thực sự quyết tâm thì cũng có thể làm được cái gì đó.
Và điều làm được đó nó giúp chúng ta thoát khỏi cảm giác tự ti rằng dân tộc chúng ta không thể khẳng định được gì trước loài người, ngoài việc đánh thắng mấy đế quốc to, trong quá khứ. Bởi tuy là cá thể, nhưng những cá thể đó là dấu hiệu của năng lực Việt Nam.
Tôi lấy ví dụ cơ cấu công nghiệp, bởi cũng sắp đến năm 2020 rồi, khi Việt Nam phấn đấu đạt mức cơ bản là nước công nghiệp, chúng ta định làm cái gì trên thế giới, trong cái chuỗi giá trị của loài người? Tôi nghĩ Việt Nam phải tạo ra một cái riêng.
Ta hãy so sánh Đài Loan với con chip của PC. Chính con chip đó đã định vị Đài Loan trong cuộc chơi. Thậm chí, người Đài Loan còn tự đặt cho mình một vị thế là thiết kế sản phẩm vi tính cho loài người.
Còn Việt Nam, do mới nhập cuộc, nên chủ yếu đi theo người ta, chứ chưa nghĩ đến chuyện nghĩ ra cái gì mới. Nhưng đây là chuyện cần thiết, và cấp thiết.
Hay Việt Nam sẽ chỉ là người đi hút dầu thô, đào mỏ, hay xúc cát đi bán cho loài người? Và được bao lâu?
Ý ông nói là phải có sản phẩm made by Vietnam, chứ không chỉ made in Vietnam?
Tất nhiên. Nhưng đầu tiên phải made in Vietnam đã, bởi bây giờ thế là đã khó rồi.
Xin cám ơn ông.
Huỳnh Phan
Phản hồi :
Phạm Minh Hiếu02/10/2013 11:20:01 AM
Chúng ta có đầy đủ nguồn lực để phát triển kinh tế nhưng kinh tế Việt Nam vẫn ì ạch theo tôi hoàn toàn do nguyên nhân chủ quan. Chủ quan từ chủ trương, chính sách của chúng ta. Đã xác định chỉ có nền kinh tế thị trường mới giúp …
Trần Thanh Hải02/10/2013 13:08:52 PM
Để thay đổi và phát triển, trong giai đoan hiện nay trước tiên Nhà nước cần tập trung vào lĩnh vực quản lý kinh tế và loại bỏ lĩnh vực làm kinh tế (Loại bỏ các tập đoàn nhà nước), các tập đoàn kinh tế nhà nước đã như những con sâu đục ruỗng cả thân cây nền kinh tế Việt Nam trong bao nhiêu năm qua!
Hoang Giang02/10/2013 13:59:24 PM
Đọc bài này thấy hay. Các lãnh đạo cấp cao đã hiểu chưa? Theo ý ông Thiên thì đã hiểu rồi, vậy thì phải mạnh mẽ, quyết tâm và đề ra được lộ trình để “bắt buộc cả khối công quyền” phải thay đổi theo thì mới nhanh được. Chứ ngồi …
Dương Tú Em02/10/2013 14:43:16 PM
Sao lại so sánh VN với Hàn Quốc? Hàn Quốc đi lên từ đống tro tàn, nhưng TT Pak Chung Hy trong thời gian lãnh đạo đất nước đã thực hiện chính sách độc tài hà khắc, nhờ đó mới đưa kinh tế Hàn Quốc phát triển đi lên. Trong đó …
Phan Thành02/10/2013 12:19:15 PM
Bài viết thể hiện được cái nhìn trực diện rất đáng hoan nghênh. Đúng rõ ràng là cái gì cũng cần phải đi đúng theo quy luật phát triển của nó, cần đẩy mạnh thêm tư duy đổi mới để đưa Đất Nước bứt phá. Mọi điều kiện để chúng ta …
Phạm Văn Thích02/10/2013 11:08:57 AM
Toàn cầu hóa rồi mà chúng ta cứ muốn duy trì kinh tế chỉ huy thời chiến, không chạy theo sau mới là lạ!
Tue Pham Minh02/10/2013 11:14:40 AM
Nếu coi kinh tế thị trường là 1 giải thi đấu thể thao, thì Nhà Nước chỉ đóng vai trò là ban tổ chức, trọng tài thôi. Nếu vừa làm ban tổ chức và trọng tài, lại tham gia thi đấu thì làm sao có cạnh tranh công bằng. Nếu không …
Nguyễn Duy Hy02/10/2013 11:06:04 AM
Tất cả là do nửa vời mà ra: Chưa mở cửa đã sợ cướp vào, chưa bán hàng đã sợ bị “hố”, muốn kết bạn nhưng lại sợ bạn phản… Nếu không nhanh sửa chữa những lỗi này thì sẽ còn rất lâu nữa mới bằng…Thái Lan chứ chưa nói đến Hàn Quốc!
Nguyễn ngọc Đức02/10/2013 04:13:01 AM
Tôi cũng không biết chuyên sâu về kinh tế nhiều lắm , theo cánh nhìn của tôi chúng ta thiếu một số thứ quan trọng đó là .Môi trường để phát triển các lĩnh vực , môi trường để người có trình độ phát huy , người chúng ta có , …
nhandan02/10/2013 07:28:22 AM
Nếu không thay đổi tư duy thì mãi mãi Việt Nam sẽ không phát triển được, thua Hàn Quốc là đúng rồi
Đọc thêm :
Sau khi trả giá đắt, mới nhớ ra… bài học
“Chúng ta quên mất rằng, trong thời đại toàn cầu hoá và kinh tế tri thức, tốc độ là thuộc tính cơ bản của phát triển” – PGS-TS Trần Đình Thiên.
LTS – Đã 22 năm trôi qua, kể từ khi Cương lĩnh chính trị của Đại hội Đảng lần thứ 7 (1991) xác định Việt Nam sẽ phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN.
Vì là khái niệm mới, và mang tính dò đường, nó gây ra khá nhiều tranh cãi trong giới học giả, chuyên gia kinh tế, và nhất là giới đầu tư, đặc biệt là giới đầu tư nước ngoài.
Tuần Việt Nam xin giới thiệu cuộc trò chuyện với PGS-TS Trần Đình Thiên, Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, về những cảm nhận của ông sau 22 năm áp dụng khái niệm này.
Nhà nước phương Đông với những thay đổi
Theo ông, tại sao hầu như mọi sự thay đổi, hay đổi mới, của Việt Nam đều phải gắn với sự thay đổi từ bên trên, tức là nhà nước?
Theo tôi, có sự hỗ trợ về mặt nhà nước là quan trọng lắm. Cấu trúc lợi ích của hiện tồn tại gắn với bộ máy, nên sự ủng hộ của nhà nước là đúng thôi. Bởi ở phương Tây cách mạng phá vỡ hạ tầng xong thì đẩy tiếp lên thượng tầng, nhưng ở phương Đông chậm hơn rất nhiều.
Như ở Việt Nam chẳng hạn, tuy cùng mục tiêu, nhưng quá trình để bắt kịp nước đi trước nó dài hơn, và vì vậy đòi hỏi những nỗ lực lớn hơn. Chính vì vậy vai trò nhà nước cực kỳ quan trọng. Nếu nhà nước còn đóng vai trò “bà đỡ” nữa thì tuyệt vời.
Chính vì vậy, tại sao trong xã hội phương Đông lại có Lý Quang Diệu, Pak Chung-hee, hay Đặng Tiểu Bình? Bởi vì, vai trò của các nhà nước theo thể chế toàn trị nó giúp cho quá trình giải thể cái thiết chế kiểu cũ nhanh hơn rất nhiều.
Nói tóm lại, trong những xã hội đó, sự ủng hộ của nhà nước được coi là một sức mạnh, một động lực, một người tổ chức, hay người dẫn dắt.
Đổi mới ở Việt Nam cũng như vậy. Đó có thể không phải phát minh của nhà nước, nhưng khi nhà nước can dự vào, và ủng hộ, đổi mới diễn biến khác hẳn.
Như vậy, ý ông nói là vai trò của thể chế toàn trị, tất nhiên phải với tầm nhìn và mục đích phù hợp ở một giai đoạn nhất định, sẽ giúp cho quá trình chuyển đổi xã hội được nhanh hơn. Hay nói cách khác, thể chế toàn trị có vai trò quan trọng trong câu chuyện chuyển đổi từ cái cũ, cái lạc hậu, sang cái mới, cái tiến bộ, với thời gian nhanh nhất? Tất nhiên, cái giá về mặt xã hội và dân sinh cũng vì thế mà lớn hơn nhiều.
Tôi nghĩ vậy, ở cả hai nghĩa. Thế nhưng, khi xã hội mới đã phát triển bình thường, hoặc có đà phát triển tốt, thì thể chế dân chủ nhất thiết phải thay thế.
Ở Hàn Quốc điều đó đã rõ ràng, còn ở Trung Quốc, hay thậm chí Singapore, người ta cũng thấy được sự hạn chế của thể chế cũ trong sự thiếu tương thích với trình độ phát triển hiện nay.
Kiểu đó người ta gọi là toàn trị ủng hộ dân chủ, mở đường cho dân chủ, hay, thậm chí, tổ chức dân chủ.
 |
| PGS-TS Trần Đình Thiên |
Kiểu như Pi-e Đại Đế khi muốn cải cách một nước Nga nông nô, trì trệ lạc hậu, đã phải buộc đám quý tộc cắt râu, cắt vạt áo đuôi tôm đi, đúng không ông?
Đúng vậy. Như Trung Quốc chẳng hạn, nếu không có Đặng Tiểu Bình mạnh tay dọn dẹp đi thì làm sao có được Trung Quốc như ngày nay.
Tất nhiên trong cuộc dọn dẹp mang tính cưỡng bức này, có thể có nhiều cái sai lắm. Nhưng tổng thể, về phương pháp luận, để xử lý vấn đề phát triển là rất đáng nghiên cứu kỹ, để có những kết luận tích cực.
Sự ra đời của kinh tế thị trường theo định hướng XHCN
Ông giải thích thế nào về hơn 25 năm đổi mới ở Việt Nam? Lúc đầu, mọi chuyện rất ổn, nhưng dường như sau đó có sự chựng lại, thậm chí bị níu kéo lại. Có phải là do thị trường phát triển nhanh quá, và khiến cái nhà nước đang dẫn dắt đổi mới thấy lo ngại vì không đủ khả năng hiểu và kiểm soát nó nữa, chưa nói tới dẫn dắt?
Trên bình diện triết học hoàn toàn có thể giải thích được. Khi xảy ra khủng hoảng, nhà nước đã có vai trò trong cuộc đổi mới để vượt qua khủng hoảng. Nhưng khi đổi mới nó vượt quá cái cấu trúc của nhà nước ấy, tức là nhà nước đó không theo kịp, và phải níu kéo đổi mới lại, và xảy ra xung đột.
Triết học là như vậy, khi xảy ra khủng hoảng nhà nước phải ủng hộ đổi mới để nó xử lý khủng hoảng giúp cho nhà nước, chính vì lợi ích của nhà nước, để nhà nước tồn tại được. Thế nhưng khi đổi mới đã vượt quá cấu trúc của nhà nước, mà nhà nước theo cấu trúc đó vẫn muốn tồn tại, vì vậy đổi mới đã bị níu lại cho tương thích với trình độ quản lý của nhà nước.
Điều người ta mong đợi là nhà nước tiếp tục tự thay đổi để tương thích với chiều hướng đổi mới. Nguyên lý chung là như vậy.
Còn ở Việt Nam, chúng ta chấp nhận thị trường để nó giúp chúng ta xử lý cái bất cập của phát triển, tức là có nguồn lực mà không làm sao phát triển được, do bị trói chặt hết. Khi được cởi trói một cái là các nguồn lực được phát huy, và thấy rõ ngay kết quả.
Tuy nhiên, sở dĩ đổi mới bị chựng lại là do chúng ta không giải quyết được căn bản mối quan hệ của hai khái niệm thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN).
Trước năm 1991, khi cương lĩnh mới ra đời, kinh tế Việt Nam là nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần có sự quản lý của nhà nước. Khi khái niệm “kinh tế thị trường theo định hướng XHCN” xuất hiện, thì vấn đề “xung đột” của hai khái niệm, của hai cấu trúc phát triển thị trường và “định hướng XHCN” – với tư cách là một định đề của lý luận mác xít hay CNXH hiện thực – được đặt ra và đòi hỏi phải được giải quyết một cách triệt để. Tức là giải quyết bằng lý luận, chứ không thể chỉ bằng cách nói “đấy là một cách tiếp cận mới, là sáng tạo, là chưa từng có…”, như một lối thoát.
Lý do vì sao lại có sự “ghép duyên” này?
Lúc đó chúng ta dùng cái khái niệm chủ nghĩa xã hội đã hoàn hảo, theo quan điểm của chủ nghĩa Marx, tức là đã vượt qua chủ nghĩa tư bản phát triển đến đỉnh cao, để đối lập với cái thị trường, tất nhiên theo hướng phủ định nó. Từ đó, tạo ra sự đối lập.
Nhưng chúng ta chưa hiểu rằng, chúng ta chưa qua mức đó tí nào, thậm chí còn ở mức phát triển thấp hơn rất nhiều. Kinh tế thị trường, như một khái niệm phát triển, đã giải quyết hộ vấn đề phát triển. Tức là loài người ở giai đoạn đó, nếu không có kinh tế thị trường, thì không thể phát triển được.
Chúng ta đã học Marx, nhưng đã hiểu theo cách rất giáo điều. Đúng theo logic phát triển tất yếu của loài người, theo phát hiện của Marx, đã qua kinh tế nông dân gia trưởng thì tiếp tục phải qua kinh tế thị trường. Không thể khác được.
Và từ năm 1991, chúng ta trở lại đúng với cái logic phát triển là phải qua kinh tế thị trường. Thế còn định hướng XHCN là hàm ý chính trị, bởi nó đã ăn sâu vào niềm tin của chính thể, của dân tộc, và hoàn toàn phù hợp với tiến trình lịch sử từ khi thành lập nước Việt Nam, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo.
Ở đây chúng ta nên hiểu định hướng XHCN như là một lý tưởng, tức là nó là một khái niệm động, chứ không phải tĩnh nữa. Đó là định hướng để xã hội chúng ta đi đến chỗ đó.
Cái hạn chế, cái lúng túng, của chúng ta là không thiết kế được cái qui trình thực hiện để đạt được cái định hướng, cái đích đó. Lẽ ra chúng ta phải tập trung phát triển thị trường, bởi đây là con đường thành công chung của cả loài người, và đã được chứng thực rộng rãi, trên toàn thế giới, thì chúng ta lại quá thiên về định hướng một cách mơ hồ.
Kết quả là cái thị trường mà chúng ta tưởng như làm được lại không dễ dàng như hình dung ban đầu của chúng ta. Để rồi khái niệm định hướng XHCN có nguy cơ trở lại thành một khái niệm “tĩnh”, theo phép biện chứng. Tức là dùng những công cụ, thiết chế của giai đoạn phát triển cao để áp đặt cho cái giai đoạn phát triển mới sơ khai, thì làm sao thị trường phát triển được?
Tức là dùng hình ảnh là lúc cơ thể một đứa trẻ 13-14 tuổi, đang ở giai đoạn “nhổ giò”, mà cứ bắt tập tạ thật nặng, thì làm sao mà cao được đúng không ạ?
Đại loại là vậy.
Những tranh luận từ Đại hội Đảng XI
Chính vì vậy, Đại hội Đảng XI có cái hay là không dùng khái niệm cứng là “sở hữu toàn dân”. Hay người ta bắt đầu bàn lại về kinh tế chủ đạo. Hoặc người ta nói là quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
Tôi không biết là quan hệ sản xuất ấy nó được xác định như thế nào, nhưng, dứt khoát, nó phải phù hợp với sự đi lên của lực lượng sản xuất, và, vì vậy, quanm hệ sản xuất không còn là khái niệm “tĩnh” nữa. Tức là mỗi giai đoạn phát triển quan hệ sản xuất đó phải được cụ thể hoá cho phù hợp.
Tuy mọi người vẫn chưa được làm rõ, nhưng rõ ràng tinh thần biện chứng đã quay trở lại. Và những khái niệm “cứng” và “tĩnh” đã được thay thế bằng những khái niệm mềm dẻo, linh hoạt hơn.
Chỉ hơi tiếc một điều là lẽ ra tinh thần biện chứng phải được thấm đẫm trong suốt quá trình hoạch định chiến lược phát triển, chứ không phải cứ mươi mười lăm năm, sau khi phải trả giá rất đắt, chúng ta mới nhớ ra rằng đã có bài học như vậy. Bởi chi phí nguồn lực, và nhất là thời gian, đã mất quá nhiều, còn thế giới thì cứ tiến lên.
Chúng ta quên mất rằng, trong thời đại toàn cầu hoá và kinh tế tri thức, tốc độ là thuộc tính cơ bản của phát triển.
Vậy, xin ông giải thích ngắn gọn khái niệm “kinh tế thị trường theo định hướng XHCN”.
Thị trường là cơ chế vận hành, là hệ thống phát triển để đạt tới cái đích, cái mục tiêu là CNXH. Cái hệ thống đó càng hiệu quả, năng động, thì càng nhanh chóng đạt được cái định hướng kia một cách đầy đủ. Đi theo con đường phát triển chung của loài người là chuyện bình thường, chúng ta không nên đặt ra một con đường, và mục tiêu quá khác biệt, với phần còn lại của loài người.
Chúng ta phải hình dung rằng quá trình phát triển của xã hội loài người là đều hướng tới cái tốt hơn, ở trình độ cao hơn. Trong quá trình đó, luôn luôn gặp phải cái zích zắc là phương thức sản xuất, hay zích zắc về mặt đạo đức, nhưng cái trục là đều hướng tới cái tốt.
Tức là chúng ta phải khẳng định rằng kinh tế thị trường là một sản phẩm của tiến bộ của loài người.
(Còn tiếp)
Huỳnh Phan
Các nước che đậy, Việt Nam lại… trưng ra
Các quốc gia thành viên WTO đã khôn khéo phân biệt đối xử với DN ngoại quốc bằng các hàng rào thuế quan tinh vi. Trong khi đó, Việt Nam lại trưng bày “vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước” ra vị trí mặt tiền, rồi ra sức thuyết phục họ công nhận mình là nền kinh tế thị trường.
>>Kinh tế Việt Nam sáng hay xám?
>> Ông Vũ Khoan: Kinh tế đi xuống do chủ quan?
>> Sẽ không có “bữa đại tiệc” cho Việt Nam
Gia nhập WTO là một cột mốc quan trọng của Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế. Tuy nhiên sau 7 năm, dường như chúng ta chưa khai thác được hết các lợi ích mà tư cách thành viên WTO mang lại. Bởi hầu hết các nước của WTO, bao gồm cả G7, chưa công nhận VN là nền kinh tế thị trường, bất chấp nỗ lực thuyết phục của lãnh đạo cấp cao của VN trong các cuộc tiếp xúc song phương[1] .
Để kết luận một nền kinh tế vận hành theo quy luật thị trường không, các quốc gia phân tích nhiều yếu tố, trong đó có yếu tố khuôn khổ pháp lý cho nền kinh tế vận hành, mà đầu tiên là Hiến pháp.
Chỉ cần nhìn vào Điều 15 Hiến pháp 1992 hiện hành (và Điều 51 Khoản 1 Dự thảo sửa đổi Hiến pháp 1992), sẽ thấy VN phân loại về mặt pháp lý các chủ thể tham gia hoạt động kinh tế ngay từ trong Hiến pháp và tuyên bố “kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo”. Như vậy, ai giữ vai trò chủ đạo, ai thắng trong cuộc chơi không còn được quyết định bởi quy luật cạnh tranh tự do của thị trường nữa, mà quyết định bởi nhà nước.
Để “tuân thủ” Hiến pháp, nhà nước phải có nghĩa vụ bảo đảm vai trò chủ đạo của thành phần kinh tế nhà nước. Muốn vậy, nhà nước không còn cách nào khác là phải ưu tiên, ưu đãi các DNNN. Nếu không, ai thắng ai thua trong cuộc cạnh tranh sẽ do thị trường quyết định.
Thị trường thì khách quan, vô cảm, nên DNNN có thể thắng, có thể thua, có thể chủ đạo hoặc không chủ đạo. Nếu DNNN và thành phần kinh tế nhà nước, vào một lúc nào đó, không giữ được vai trò chủ đạo thì nhà nước đã… vi phạm Hiến pháp.
 |
| Ảnh minh họa |
Bởi vậy, mặc dù không còn duy trì một đạo luật riêng cho DNNN mà thành phần này được điều chỉnh chung trong Luật doanh nghiệp 2005, nhưng ưu tiên ưu đãi vẫn có vô vàn cách. Chẳng hạn, bảo lãnh vay vốn, ưu đãi đất đai, luân chuyển công chức cao cấp giữ các chức vụ quản lý trong DNNN thông qua đó loby chính sách cho các DN này. Rồi bắt buộc các hội thảo sử dụng ngân sách nhà nước phải mua vé máy bay của Vietnam Airlines cho đại biểu tham gia, v.v…
Điều đặc biệt, dường như DNNN không được phép phá sản theo quy luật thị trường, bởi phá sản thì cơ quan chủ quản có thể bị kỷ luật, nên họ phải cứu bằng mọi cách.
Vậy có thể dùng Hiến pháp ra lệnh cho quy luật kinh tế? Và quy luật kinh tế có phải là đối tượng điều chỉnh của Hiến pháp?
Ông trời đâu có vâng lệnh người; các quy luật kinh tế khách quan đâu có phải là đối tượng điều chỉnh của Hiến pháp và cũng không biết “giữ thể diện” cho nhà nước với những scandal như Vinashines, Vinalines…
Lùi xa hơn một chút, từ Hiến pháp 1980 đến Hiến pháp 1992, luôn khẳng định “vai trò chủ đạo” của thành phần kinh tế tập thể, nhưng nó đã teo tóp từ lâu. Trong thời kỳ bao cấp, cả dân tộc dành 100% nguồn lực cho kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, nhưng hai thành phần kinh tế này có giữ vai trò chủ đạo được không?
Hãy nhìn vào khả năng bảo toàn vốn, tìm kiếm lợi nhuận, đóng góp cho GPD, góp phần cho tình trạng tham nhũng, khả năng tạo công ăn việc làm giữa hai khu vực kinh tế nhà nước và kinh tế tư nhân, sẽ dự đoán được quy luật kinh tế đang vận động theo hướng nào.
Bảng: Đóng góp của kinh tế nhà nước tại TPHCM giảm dần đều theo thời gian
| Thành phần | 2006-2010 | 2011 | 2012 | 2013 |
| Kinh tế nhà nước | 26,6% | 18,7% | 18,0% | 17,3% |
| Kinh tế ngoài nhà nước | 50,6% | 58,3% | 58,5% | 58,9% |
| Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài | 22,8% | 23,0% | 23,5% | 23,8% |
(Nguồn: Cục Thống kê TPHCM, dẫn theo Văn Nam, Đóng góp kinh tế nhà nước giảm dần, Thời báo Kinh tế Sài Gòn, 22/9/2013).
Đáng tiếc, tư duy dùng Hiến pháp ra lệnh cho quy luật kinh tế vẫn được tiếp tục duy trì, lựa chọn làm Phương án 1 trong Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992. Điều 51 Khoản 1 viết: “Nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo“ (khái niệm “kinh tế tập thể” đã biến mất – VTH).
Quyền lập hiến thuộc về Quốc hội Việt Nam, nhưng quyền công nhận nền kinh tế thị trường thuộc về các quốc gia khác. Mỗi chủ thể đều có ý chí riêng của mình.
Tuy nhiên, điều đáng bàn ở đây, là nghệ thuật che đậy sự phân biệt đối xử. Các quốc gia thành viên WTO đã khôn khéo phân biệt đối xử với DN ngoại quốc bằng các hàng rào thuế quan tinh vi. Trong khi đó, Việt Nam lại trưng bày “vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước” ra vị trí mặt tiền, rồi ra sức thuyết phục họ công nhận mình là nền kinh tế thị trường.
Đặc biệt, hiện nay Việt Nam đang tích cực đàm phán gia nhập TPP, thì việc trưng bày “vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước” trong Hiến pháp, sẽ làm cho Việt Nam gặp không ít bất lợi.
(Còn tiếp)
TS. Võ Trí Hảo (Khoa Luật, Đại học Kinh tế TP.HCM)
[1] Hiện nay chỉ có ASEAN và Ucraina, Nga, Trung Quốc, Venezuela, Nam Phi công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường, các thành viên chủ chốt của WTO vẫn chưa công nhận.
ĐỒNG HƯƠNG KONTUM 